Jedwabne tkaniny odzieżowe 1700-1800

_{^{Wystawa w Muzeum Fabryki w łódzkiej Manufakturze 25 lutego – 3 kwietnia 2022 r.}}

Wystawa Jedwabne tkaniny odzieżowe 1700-1800 (o której można przeczytać także na stronie internetowej oraz na facebookowym profilu Muzeum Fabryki mieszczącego się w łódzkiej Manufakturze) jest kolejną ekspozycyjną odsłoną wieloletniej współpracy pomiędzy znanym łódzkim muzeum prezentującym fragment włókienniczego dziedzictwa Łodzi a kolekcjonerem dr. Przemysławem Farysiem. Obie strony łączą zbliżone zainteresowania – historia produkcji i wzornictwa tekstyliów. Najnowsza wystawa porusza kwestie produkcji, wzornictwa oraz handlu jedwabnymi tkaninami odzieżowymi w XVIII w. Temat związany jest z najnowszą książką naukową doktora Farysia Jedwabne tkaniny odzieżowe 1700-1800. Produkcja – wzornictwo – handel.

Łódzka wystawa pokazuje wybrane obiekty przedstawione i opisane w książce. Dzięki Muzeum Fabryki tkaniny jedwabne europejskich manufaktur z czasów Ludwika XV i XVI eksponowane są w jednej z sal wielkiego kompleksu włókienniczego Karola Poznańskiego. Poniekąd historia zatacza krąg, ponieważ wyśmienite jedwabie wytkane w najlepszych manufakturach wchodzących nierzadko w skład wielkich centrów wytwórczych XVIII w. pokazywane są teraz w jednym z największych kompleksów fabrycznych dziewiętnastowiecznej Europy. To niecodzienne i kontrastowe zestawienie dziewiętnastowiecznej, surowej scenografii fabrycznego miejsca z ekskluzywnymi wyrobami osiemnastowiecznego rzemiosła paradoksalnie więcej ma wspólnych niż przeciwstawnych elementów. W industrialnej przestrzeni pofabrycznej muzeum zgromadzono blisko dwadzieścia obiektów – głównie wzorzyste tkaniny jedwabne oraz kilka strojów.

Wśród nich wyróżnić można jedwabną suknię w stylu angielskim (z fr. Robe à l’Anglaise) z ok. 1780 roku oraz caraco (rodzaj osiemnastowiecznego damskiego żakietu)
z ok. 1740–1760 r., uszyte ręcznie z jedwabnego adamaszku w kolorze pudrowego różu
o wzorze w formie gwiazdek. Suknie utrzymane w stylu angielskim były bardzo modne
w całej osiemnastowiecznej Europie; występowały jako modele zarówno balowe, jak i domowe. Dobry stan zachowania sukni, jej klasyczny krój oraz zastosowane dekoracje (zachowane przy rękawach) pozwalają zobrazować między innymi sposób układania jedwabnych materiałów podczas ręcznego szycia sukni. Podobnie w przypadku caraco, którego rozbudowany krój składający się z bardzo łagodnie i faliście wykonanych cięć pozwolił uformować fantazyjnie układającą się baskinę, którą pierwotnie eksponowano na szerokich spódnicach wspartych od spodu przez stelaż zwany z francuskiego panier (kosz). Także i w tym modelu można podziwiać pracę ręczną krawca, który ponad 250 lat temu z bardzo delikatnego adamaszku odszył caraco i wykończył jego rękawy tak zwanymi wolantami (forma trójkątnych, plisowanych i lekko usztywnianych wstawek umieszczanych na wylotach rękawów). W prezentowanym modelu zachowała się jedna wolanta.

Na przykładzie kilkunastu jedwabnych tkanin z angielskich, francuskich i włoskich manufaktur można prześledzić podstawowe zmiany we wzornictwie tkanin odzieżowych od początku aż po koniec XVIII w. Obiekty zostały tak dobrane, aby widz mógł zobaczyć nie tylko zmieniające się kompozycje i kolorystykę deseni, ale także najbardziej popularne ówcześnie techniki wykonywania modnych wzorów. Niektóre prezentowane tkaniny zachowały się w formie brytów, a nie próbek. Oznacza to, że posiadają one obie krajki, czyli techniczne brzegi tkackie. Wskazują one na rzeczywistą, pełną szerokość tkanego na krośnie ręcznym materiału. Szerokości ówczesnych tkanin były o wiele mniejsze niż współczesnych materiałów odzieżowych. Osiemnastowieczny park maszynowy pozwalał tkać tylko wąskie tkaniny odzieżowe. Możliwość obserwacji brytów jest bezcennym źródłem wiedzy zarówno dla technologów, jak i dizajnerów. Obok szczegółów technicznych na brytach można prześledzić pełne rozłożenie kompozycji deseni na wzorzystych tkaninach, a jeśli zachowany bryt jest dość długi – także pełne raporty wzorów, nawet tych wielkoraportowych.

Główną, tytułową część wystawy zamykają symbolicznie dwa obiekty. Pierwszy to stanik sukni z końca XVIII w. odszyty z bardzo delikatnego, prążkowanego bawełnianego batystu. Wyrób ten został wprowadzony do ekspozycji celowo, mimo że nie jest wykonany z materiałów jedwabnych.

Szczególnie w drugiej połowie XVIII w. bawełniane batysty, muśliny i płótna (gładkie oraz wzorzyste) z najlepszych wytwórni we Wschodniej Azji (m.in. z Indii) uchodziły za tak delikatne i dobrze wykonane materiały, że ich ceny w europejskich składach mogły zbliżać się do cen dobrych tkanin jedwabnych. Wielokrotnie w XVIII stuleciu dynamiczny napływ luksusowych wyrobów bawełnianych ze Wschodu zagrażał rodzimym wytwórcom i stanowił na rynku konkurencję dla jedwabi. Początki wyraźnego uprzemysławiania produkcji zaczynają się natomiast pod koniec XVIII w. w angielskich manufakturach wytwarzających głównie materiały bawełniane. Współzawodnictwo rynkowe pomiędzy wyrobami jedwabnymi a wysokiej jakości wyrobami bawełnianymi trwało od dawna. Wiek XIX pokazał, że wynalazki technologiczne opracowywane i wprowadzane w osiemnastowiecznych manufakturach jedwabniczych posłużyły następnie do opracowywania rozwiązań dla wielkoseryjnego przemysłu bawełnianego. Tym samym bez armii wybitnych osiemnastowiecznych desenistów (czyli w dzisiejszym znaczeniu – dizajnerów) pracujących dla czołowych manufaktur francuskich, angielskich i włoskich rozwój wzornictwa i technologii produkcji tekstyliów przebiegałby zdecydowanie wolniej.

Artefaktem dokumentującym historię rynkowych relacji między produkcją jedwabi a wytwarzaniem wyrobów bawełnianych jest drugi obiekt z ekspozycji – niewielka papierowa karta handlowa z końca XVIII stulecia. Karty handlowe pełniły rolę ulotek reklamowych, które zamawiali i rozpowszechniali nie tylko handlarze, ale także rzemieślnicy oferujący swoje usługi. Na karcie widnieje opis najważniejszych oferowanych w sprzedaży materiałów i innych wyrobów, w tym między innymi jedwabi oraz indyjskich tkanin bawełnianych.

Dzięki współpracy Muzeum Fabryki z Archiwum Państwowym w Łodzi w ramach aneksu do wystawy na ekspozycji znalazły się też cyfrowe przykłady zachowanych próbek oraz projektów technicznych z łódzkich fabryk czasów Ziemi Obiecanej. Dzięki kwerendzie przeprowadzonej przez kuratorów wystawy i wsparciu pracowników archiwum udało się wybrać takie przykłady, które swą estetyką najbardziej zbliżone były do osiemnastowiecznego wzornictwa. Okazuje się, że na tle wielkich fabryk bawełnianych i wełnianych działały także mniejsze, pojedyncze firmy wytwarzające tkaniny jedwabne oraz inne o wzornictwie i kolorystyce czasami zbliżonej do tej z XVIII w. Jedną z takich wytwórni była Fabryka Wyrobów Jedwabnych Klinge i Schulz Spółka Akcyjna w Łodzi. Na wystawie zostały pokazane cyfrowe wydruki przykładowych tkackich projektów technicznych wzorów oraz zdjęcie ukazujące zachowany katalog z próbkami taft o szerokiej gamie kolorystycznej. Wiele z oferowanych na przełomie XIX i XX w. przez firmę odcieni jedwabi była podobna do modnych w XVIII w.

Ze zbiorów łódzkiego archiwum pochodzą także fotografie ukazujące próbki tkanin wraz z projektem technicznym zamieszczone w zachowanym albumie Państwowej Szkoły Włókienniczej w Łodzi z lat 1900-1901. Wśród nich odnaleźć można projekty morowanych taft, delikatnych tkanin o drobnych broszowanych kwiatkach oraz tkaniny o wzorach w stylu chiné à la branche. Wszystkie te techniki (broszowanie – tkacka technika wzornicza bardzo często stosowana w XVIII w. i zanikająca w wieku XIX na rzecz nowocześniejszego żakardu; morowanie – technika wykończania powierzchni tkanin nadająca subtelny wzór tzw. mory; chiné à la branche – technika wzornicza na pograniczu drukarstwa i tkactwa) były bardzo często stosowane w XVIII stuleciu we wzornictwie jedwabnych tkanin.

Łódzkie próbki i projekty z przełomu XIX i XX w. udowadniają, że pewne rozwiązania techniczne i estetyczne nie ustępowały z czasem. Ulegały one co prawda przeobrażeniom podług zmieniającej się mody czy możliwości technologicznych, jednak ich podstawy techniczne i estetyczne pozostawały niezmienne i ponadczasowe. Nawet w Łodzi przełomu wieków, gdzie zdecydowany nacisk kierowano w stronę wielkoseryjnej produkcji (nierzadko opartej na niewygórowanej jakości odpowiadającej masowym gustom i potrzebom szerokiego rynku zbytu) głównie wyrobów bawełnianych czy wełnianych, znalazły się pojedyncze przykłady fabryk produkujących bardziej wysublimowane wyroby – zarówno od strony surowcowej, jak i wzorniczej.

Wybór eksponatów oraz zastosowana narracja pozwolą każdemu widzowi sprawnie odnaleźć się w świecie jedwabnych tkanin odzieżowych. Obiekty można analizować zarówno od strony czysto estetycznej – podziwiając plastyczny kunszt ich wykonania, jak i od strony technologicznej – skupiając się na zastosowanych technikach tkackich, doborze splotów, przędz, struktur.

Wystawie towarzyszą warsztaty edukacyjne poruszające temat projektowania oraz inspirowania się źródłami historycznymi w celu kreowania nowoczesnego wzornictwa. Autorzy wystawy mają nadzieję, że ekspozycja przyczyni się do popularyzacji tematu wzornictwa tekstyliów oraz szeroko rozumianego rzemiosła artystycznego.

Organizator wystawy:

Muzeum Fabryki w łódzkiej Manufakturze, Łódź, ul Drewnowska 58

Kuratorzy wystawy:

dr n. tech. Przemysław Krystian Faryś
mgr Anna Lisiewicz (Muzeum Fabryki w Łodzi)

Opracowanie merytoryczne wystawy:

dr n. tech. Przemysław Krystian Faryś
(bez opisów do próbek materiałów z przełomu XIX i XX w. ze zbiorów Archiwum Państwowego w Łodzi)

O AUTORZE ARTYKUŁU

dr n. tech. Przemysław Krystian Faryś – absolwent Politechniki Łódzkiej, doktor nauk technicznych z zakresu włókiennictwa, specjalista wzornictwa i materiałoznawstwa tekstyliów. Autor rozprawy doktorskiej dotyczącej problematyki podrabiania odzieży. Bada historię ewolucji odzieży oraz tkanin odzieżowych (od XVIII do pocz. XX w.). Zajmuje się głównie kwestiami produkcji, handlu i komfortu użytkowania współczesnej, jak i dawnej odzieży. Współautor wystaw poświęconych historii kobiecego stroju, szczególnie z XIX i pocz. XX w. Twórca autorskiej kolekcji dawnych strojów i tkanin odzieżowych funkcjonującej pod nazwą PKF collection. Autor pierwszej w Polsce książki poświęconej całkowicie początkom konfekcji: Konfekcja damska 1800-1914. Produkcja – wzornictwo – handel (Wydawnictwo WFW, 2019)oraz książki Jedwabne tkaniny odzieżowe 1700-1800. Produkcja – wzornictwo – handel (Wydawnictwo naukowe FNCE, 2021).

Strona internetowa kolekcji autora: https://przemekfarys.wixsite.com/odziezitkaniny

Informujemy, że w numerze 3-4 2022 „Spotkań z Zabytkami” ukaże się krótkie omówienie zawartości niedawno wydanej książki autora artykułu na ten sam temat.