Z okazji 200. rocznicy założenia Towarzystwa Naukowego Płockiego przygotowano wystawę obejmującą 200 cimeliów, którą będzie można oglądać od 18 października do 6 grudnia 2020 r. w Muzeum Mazowieckim w Płocku. Będzie to pierwszy tak szeroko zakrojony pokaz tych zbiorów, choć nadal odzwierciedlający jedynie fragment niezwykle bogatej kolekcji, pochodzącej głównie ze spuścizny Gustawa Zielińskiego (1809-1881), przechowywanej w najstarszym towarzystwie naukowym w Polsce. Znajdą się na niej najpiękniejsze i najcenniejsze dzieła z okresu od IX do XVIII w. Wyjątkowe walory artystyczne, historyczne bądź kolekcjonerskie pozwoliły na wyodrębnienie 10 tematycznych kategorii artefaktów: rękopisy i autografy, dokumenty, inkunabuły, druki z XVI, XVII oraz XVIII w., kartografia, oprawy książkowe, proweniencje, a także plocciana. Zaproponowany układ obiektów pozwoli na poznanie sztuki rękopiśmiennej oraz zabytków dawnego drukarstwa wraz z jego dziedzinami pokrewnymi, takimi jak grafika czy introligatorstwo.
Fragment karty z gotyckiej iluminowanej księgi chorałowej, XV w.
Najstarszym obiektem prezentowanym na wystawie będzie pergaminowa karta z IX w., pochodząca z biblijnej Księgi Mądrości, zapisana minuskułą karolińską. Pierwsze księgi drukowane, tzw. inkunabuły, reprezentuje m.in. La Commedia… Dante Alighieriego pochodząca z 1487 r. z oficyny Boninusa de Boninisa w Brescii. Jest to rzadki okaz bibliofilski – jeden z 6 z tego okresu znajdujących się w Polsce. Płocki egzemplarz wyróżniają kolorowe drzeworyty w części Inferno.
Na wystawie nie może zabraknąć norymberskiego pierwodruku De revolutionibus orbium coelestium… Mikołaja Kopernika z 1543 r., z zachowaną w całości kartą erraty. Dzieło, wydrukowane na cienkim papierze czerpanym, posiada oryginalną, renesansową miękką oprawę z jasnej skóry. Wybitny kopernikanista Owen Gingerich uznał płocki egzemplarz za jeden z lepiej zachowanych, jakie widział na świecie.
Do białych kruków należy także tzw. Statut Jana Łaskiego z pierwszej edycji słynnej krakowskiej oficyny Jana Hallera z 1506 r. To luksusowe wydanie na kosztownym pergaminie z cielęcej skóry wydrukowane zaledwie w liczbie 12 egzemplarzy (do czasów obecnych zachowało się ich 8) zdobią ręcznie wykonane inicjały i roślinne ornamenty. W części Registrum tegoż dzieła wydrukowano po raz pierwszy w języku polskim słowa pieśni Bogurodzica. Książka posiada wiązaną rzemieniami oprawę z desek i barwionej na zielono skóry.
Do unikatów należy także Historia żałosna a straszliwa o Franciszku Spierze Stanisława Murzynowskiego, wydrukowana w Królewcu w 1551 r., zachowana w jedynym egzemplarzu.
W kategorii druków XVII w. znajduje się Artis magnae artilleriae… Kazimierza Siemienowicza z 1650 r., pierwsza drukowana książka nt. techniki rakietowej. Dzieło nosi znamiona geniuszu autora, który zaprojektował rakietę wielostopniową i jej stabilizator typu delta. Na pracę Siemienowicza powoływali się w kolejnych epokach niemal wszyscy piszący o artylerii, pirotechnice oraz technikach rakietowych.
Arcydziełem typografii i grafiki książkowej jest traktat anatomiczny Govarda Bidloo pt. Anatomia humani corporis… w pierwszym łacińskim wydaniu z 1685 r. Album zawiera 105 plansz miedziorytniczych, a wśród nich przedstawiającą linie papilarne. Była to jedna z pionierskich obserwacji naukowych Bidloo, która stworzyła podstawy identyfikacji kryminalistycznej za pomocą odcisków palców.
Jedyny w Polsce kompletny zestaw pierwszego wydania 80 grafik Los Caprichos z 1799 r. Francisca Goi będzie reprezentowany na wystawie przez grafikę zatytułowaną: Czy nikt nas nie rozłączy?
Rycina z teki grafik Francisco Goi pt. Los Caprichos, 1799
Do największych cymeliów wśród poloniców przechowywanych w Bibliotece Towarzystwa Naukowego Płockiego należy rękopiśmienny Atlas Radziwiłłowski Hrabstwa Bialskiego z 1781 r. Na jego rozkładanych, wielkoformatowych planszach drobiazgowo odwzorowano miejscowości, rezydencje oraz wszelkie ziemie należące do tegoż hrabstwa; walor dekoracyjny map potęgują kolory oraz rozbudowane kartusze z legendą.
Trudno wyobrazić sobie, ażeby na wystawie zabraknąć miało przynajmniej kilku cennych artefaktów związanych z Płockiem. Na ekspozycję wybrano obiekty wysokiej rangi historycznej, przywołujące ważne postaci, instytucje oraz wydarzenia w dziejach miasta.
Wystawa obrazuje ogrom wartości historycznych, artystycznych i naukowych zbiorów należących do Towarzystwa Naukowego Płockiego. Dedykowana jest zarówno znawcom tematu, jak i szerokiemu gronu miłośników dawnego piśmiennictwa.
O rocznicy oraz o wystawie (planowanej pierwotnie na czerwiec-lipiec 2020 r.) można było przeczytać w numerze 5-6, 2020 „Spotkań z Zabytkami” w artykule Arkadiusza Wagnera Skarby Biblioteki Towarzystwa Naukowego Płockiego (s. 4-13). Z kolei w numerze 9-10, 2020 ukaże się omówienie katalogu wystawy.
