Inwentaryzacja dziedzictwa kulturowego w polskiej części Puszczy Białowieskiej – badania w ramach inicjatywy naukowo-badawczej pt. Ocena stanu różnorodności biologicznej w Puszczy Białowieskiej na podstawie wybranych elementów przyrodniczych i kulturowych.
Badania stanowiły wyjątkową, nowatorską a zarazem pierwszą tego typu inicjatywę w Polsce, jak również w historii polskich badań dziedzictwa kulturowego na terenach leśnych – w tym przypadku w polskiej części Puszczy Białowieskiej. Pionierskie, a zarazem nowatorskie podejście, z wykorzystaniem przede wszystkim danych laserowych (ALS – LiDAR), do inwentaryzacji dziedzictwa kulturowego (archeologicznego) w ramach wielkoobszarowego projektu, stanowi inicjatywę, którą kształtuje współczesna polityka Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe – Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych, będącego zarządcą większości terenów zalesionych w Polsce, w tym części obszaru Puszczy Białowieskiej. W ramach dotychczasowych prac interdyscyplinarny zespół naukowców dokonał m.in. nieinwazyjnego odkrycia nieznanych obiektów zabytkowych. Do najciekawszych i najbardziej zaskakujących odkryć należy zaliczyć rozpoznanie m.in. kurhanów – zachowanych w formie kopców ziemnych, obiektów związanych z eksploatacją i przetwórstwem surowców naturalnych – o własnej formie krajobrazowej (antropogeniczne zagłębienia / wyniesienia), pozostałości domniemanych grodzisk, jak również liniowych wyniesień terenu, o konstrukcji kamienno-ziemnej, wstępnie interpretowanych jako miedze śródpolne – relikty dawnych systemów rolniczych, rozciągających się na znacznych powierzchniach terenu Puszczy Białowieskiej.
Badania realizowane były przez konsorcjum, którego liderem był Instytut Badawczy Leśnictwa, a głównym wykonawcą zdania „Inwentaryzacja dziedzictwa kulturowego” konsorcjant – Fundacja Hereditas. Prace w ramach w/w projektu prowadzone były na zlecenie Skarbu Państwa – Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe, Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych.
KOMUNIKAT POKONFERENCYJNY
KOMITET ORGANIZACYJNY ORAZ EKSPERCI PANELU DYSKUSYJNEGO:
prof. IBL dr hab. Janusz Czerepko – Instytut Badawczy Leśnictwa
prof. dr hab. Małgorzata Dajnowicz – Podlaski Wojewódzki Konserwator Zabytków
prof. dr hab. Bogusław Gediga – Polska Akademia Nauk Wrocław
prof. dr hab. Andrzej Grzywacz – Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego
prof. dr hab. Jacek Hilszczański – Instytut Badawczy Leśnictwa
prof. dr hab. Jan Holeksa – Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
prof. UW dr hab. Joanna Kalaga – Uniwersytet Warszawski
prof. dr hab. Jakub Lewicki – Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie / Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków
prof. dr hab. Arkadiusz Marciniak – Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu
prof. dr hab. Jan Matuszkiewicz – Uniwersytet Warszawski
prof. dr hab. Stanisław Miścicki – Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
prof. dr hab. Danuta Minta-Tworzowska – Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
prof. UAM dr hab. Michał Pawleta – Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
mgr Bartosz Skaldawski – Dyrektor Narodowego Instytutu Dziedzictwa
prof. IBL dr hab. Krzysztof Stereńczak – współprzewodniczący – Instytut Badawczy Leśnictwa
prof. KUL dr hab. Bogumił Szady – Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II w Lublinie
mgr inż. Jan Tabor – Naczelnik Wydziału Ochrony Zasobów Przyrodniczych, Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych
prof. UKSW dr hab. Jacek Tomczyk – Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
prof. UKSW dr hab. Małgorzata Wrześniak – Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
prof. UKSW dr hab. Rafał Zapłata – współprzewodniczący – Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
KOMITET ORGANIZACYJNY KONFERENCJI ORAZ PANELU DYSKUSYJNEGO:
prof. IBL dr hab. Krzysztof Stereńczak
prof. UKSW dr hab. Rafał Zapłata
dr Dominik Jagiełło
dr Kornelia Kajda
dr inż. Bartłomiej Kraszewski
dr Artur Obidziński
mgr Ewa Kuciewicz
mgr Anna Markiewicz
mgr Krzysztof Mitelsztedt
mgr Marta Siebyła
inż. Jerzy Samojlik
mgr Aneta Zawadzka
29 listopada 2019 r. w Centrum Konferencyjno-Wystawienniczym Instytutu Badawczego Leśnictwa w Sękocinie Starym odbyła się konferencja naukowa „Dziedzictwo archeologiczne w polskiej części Puszczy Białowieskiej – podsumowanie wyników badań inwentaryzacyjnych” oraz panel dyskusyjny „Dziedzictwo w lasach – badania, ochrona, zarządzanie i popularyzacja”. Wydarzeniu towarzyszyły dwie wystawy: fotograficzna pt. „Archeologia w Puszczy Białowieskiej” oraz zabytków i rekonstrukcji pt. „Artefakty z Puszczy Białowieskiej”. Konferencję otworzyli: z ramienia głównego organizatora – wicedyrektor Instytutu Badawczego Leśnictwa prof. IBL dr hab. Krzysztof Stereńczak, a z ramienia Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych – Naczelnik Wydziału Ochrony Zasobów Przyrodniczych Jan Tabor.
Interdyscyplinarny zespół badawczy zaprezentował rezultaty kolejnego etapu kilkuletnich badań w dwóch sesjach referatowych. Przedstawiono m.in. najnowsze wyniki badań nad przeszłością polskiej części Puszczy Białowieskiej. Uczestnicy mieli możliwość wysłuchania prezentacji archeologów, historyków oraz specjalistów w zakresie gleboznawstwa, palinologii czy też na temat współistnienia dóbr kultury i środowiska w tym wyjątkowym kompleksie leśnym. Uwagę słuchaczy skupił m.in. rozpoznany i w znacznym stopniu poddany inwentaryzacji zbiór zabytków archeologicznych – tak nieruchomych, jak i ruchomych. Wyniki badań potwierdzają wyjściową hipotezę o większej, różnorodniejszej i intensywniejszej, niż dotychczas sądzono, działalności człowieka na terenie dzisiejszej polskiej części Puszczy Białowieskiej w dalszej i bliższej przeszłości.
Centrum Konferencyjno-Wystawiennicze Instytutu Badawczego Leśnictwa w Sękocinie – miejsce konferencji
W dwóch sesjach: „Stan i metody badań dziedzictwa kulturowego Puszczy Białowieskiej” prowadzonej przez prof. dr. hab. Bogusława Gedigę z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN oraz „Intrygująca i tajemnicza Puszcza Białowieska” prowadzonej przez prof. dr. hab. Jana Matuszkiewicza z Uniwersytetu Warszawskiego, a także podczas dyskusji podsumowującej badania prowadzonej przez prof. dr. hab. Andrzeja Grzywacza z Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, słuchacze mogli zapoznać się z wynikami, ich interpretacją i wnioskami.
Wykładem otwierającym „Puszcza Białowieska na pograniczu kultur archeologicznych” prof. UW dr hab. Joanna Kalaga wprowadziła uczestników w problematykę, zwracając uwagę na znaczenie i wagę badań, jak również na specyfikę obszaru Puszczy Białowieskiej – jako terenu pogranicza, obszaru ścierania się różnorodnych społeczności i kultur. W kolejnych prezentacjach ukazano m.in. koncepcję badań inwentaryzacyjnych, realizowaną na zlecenie Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych, która jest pierwszą tego typu inicjatywą w historii polskiej archeologii. Badania te opierały się głównie na metodach nieinwazyjnych, zwłaszcza na skanowaniu laserowym (tzw. LiDAR), badaniach geofizycznych, ale również na prospekcji inwazyjnej, w szczególności badaniach wykopaliskowych. Kilkuletnie zmagania zwieńczyło m.in. przygotowanie setek nowych Kart Ewidencji Zabytków Archeologicznych, które dotyczą tzw. stanowisk wielkoobszarowych (jak np. zespoły zabytków nieruchomych i ruchomych) lub pojedynczych zabytków nieruchomych (np. kurhany). Od początku XIX w. do 2016 r. na terenie Puszczy Białowieskiej rozpoznano około 200 stanowisk archeologicznych. W 2016 r. liczba ta zwiększyła się prawie dwukrotnie (pierwszy etap badań inwentaryzacyjnych). W kolejnym etapie badań (2017-2019 r.) możemy mówić o zwielokrotnieniu tego zasobu kulturowego (archeologicznego), będącym ponadto zapowiedzią kolejnych odkryć na terenie Puszczy Białowieskiej, gdyż warto dodać, że obszar Puszczy nie został jeszcze w całości poddany badaniom inwentaryzacyjnym. Podczas obrad uwagę słuchaczy skierowano również na eksploatację drzewostanów Puszczy w okresach historycznych, zwłaszcza w XIX i XX w. Podczas referowania tematu historycznego podkreślono także znaczenie poznawcze zasobów archiwalnych, które dotychczas nie były analizowane.
Uczestnicy obrad konferencji naukowej „Dziedzictwo archeologiczne w polskiej części Puszczy Białowieskiej – podsumowanie wyników badań inwentaryzacyjnych”
Niewątpliwym sukcesem prowadzonych badań było odkrycie pozostałości po dawnych systemach rolnych, które zachowały się na terenie Puszczy Białowieskiej dość dobrze w wielu miejscach i na dość znacznych obszarach. Jest to unikatowe znalezisko i unikatowy zbiór obiektów w skali Polski i Europy. Wstępnie określono, że obiekty te związane są z epoką żelaza – okresem wpływów rzymskich lub średniowieczem. Ich zasięg i stan zachowania analizowano z zastosowaniem m.in. badań wykopaliskowych, prospekcji geofizycznej, analiz specjalistycznych, w tym analiz gleboznawczych, które potwierdziły w licznych miejscach funkcję i zasięg tych obiektów.
Do innych rozpoznanych obiektów zabytkowych, świadczących o różnorodnej i wielomiejscowej działalności człowieka na terenie dzisiejszej Puszczy Białowieskiej, związanych zarówno z czasami prahistorycznymi, jak i historycznymi należą m.in.: cmentarzyska i pojedyncze kurhany, mielerze, smolarnie i potażarnie, grodzisko (?), relikty starożytnych i historycznych osad, a nawet pozostałości po prowadzonych tutaj walkach powstańczych czy działaniach wojennych.
Część prezentacyjną zamknął zwiastun filmu przedstawiającego prowadzenie badań, uzyskane wyniki i samą Puszczę Białowieską. Elementem podsumowującym sesje referatowe była dyskusja poświęcona inwentaryzacji dziedzictwa kulturowego oraz przyszłym działaniom ochronnym i formom zarządzania obiektem światowego dziedzictwa UNESCO. Tutaj m.in. poruszono kwestie znaczenia utożsamiania się lokalnej społeczności z dziedzictwem przyrodniczym i kulturowym oraz jej rolę w promowaniu i udostępnianiu tych unikatowych zasobów.
Uczestnicy panelu dyskusyjnego „Dziedzictwo w lasach – badania, ochrona, zarządzanie i popularyzacja”
Ostatnią część spotkania wypełnił panel dyskusyjny z udziałem grona ekspertów, o interdyscyplinarnym charakterze, gromadzący przedstawicieli archeologii, konserwacji zabytków, historii, jak również leśnictwa, nauk przyrodniczych czy zarządców terenu. Panel prowadzili prof. IBL dr hab. Krzysztof Stereńczak – zastępca dyrektora Instytutu Badawczego Leśnictwa, oraz prof. UKSW dr hab. Rafał Zapłata – koordynator zadania inwentaryzacyjnego z ramienia Fundacji Hereditas. Dyskusja skupiła się m.in. na wyzwaniach, do których należy obecnie zaliczyć rozpoznanie zabytków archeologicznych na pozostałych terenach leśnych w Polsce. Podkreślano m.in. specyfikę środowiska leśnego w kontekście występowania zabytków archeologicznych oraz konieczność zintegrowania działań na rzecz ochrony dóbr kultury i środowiska, jak również potrzebę interdyscyplinarnego podejścia, z aktywnym włączaniem do działań przedstawicieli Lasów Państwowych czy Biura Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej.
Podczas panelu dyrektor Narodowego Instytutu Dziedzictwa Bartosz Skaldawski zwrócił uwagę na konieczność podejmowania wspólnych działań skierowanych przeciwko nielegalnym poszukiwaczom skarbów na terenach leśnych, którzy często dopuszczają się grabieży i niszczenia dziedzictwa archeologicznego. Mazowiecki wojewódzki konserwator zabytków prof. dr hab. Jakub Lewicki podkreślił natomiast znaczenie ochrony prawnej zabytków na terenach leśnych, jak również potrzebę pozyskiwania środków do finansowania ochrony obiektów zabytkowych.
Jednym z celów panelu było zebranie opinii pomocnych do przygotowania zbioru zaleceń, ukierunkowanych na rozpoznawanie, ochronę i uczytelnianie zasobów kulturowych na terenach leśnych oraz na zintegrowaną ochronę dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego. Do udziału w dalszych pracach nad dokumentem zachęcamy wszystkich zainteresowanych. Głosy w tej sprawie można przesyłać na adres mailowy: rafal.zaplata@fundacja-hereditas.pl. Organizatorzy panelu zastrzegają sobie przy tym prawo do wyboru i redakcji przekazywanych uwag i postulatów.
Eksponaty na wystawie – artefakty z Puszczy Białowieskiej
Na towarzyszącej konferencji wystawie eksponatów uczestnicy wydarzenia mogli zapoznać się m.in. z wybranymi zabytkami archeologicznymi (po zabezpieczeniu konserwatorskim) z okresu wpływów rzymskich czy wczesnego średniowiecza, takimi jak: monety (np. denary rzymskie z II w n.e.), narzędzia rolnicze (np. radlica łopatkowa, motyka), militaria (np. groty oszczepów, jelec miecza), przedmioty osobiste, części ubioru i ozdoby (np. zapinki, pierścienie) czy przedmioty codziennego użytku (np. nożyce, osełki czy krzesiwa). Z kolei wystawa fotografii była swego rodzaju fotorelacją z prac terenowych i gabinetowych interdyscyplinarnego zespołu, który tworzyli przez ostatnie lata przedstawiciele różnych profesji, z różnorodnych instytucji i ośrodków naukowo-akademickich Polski, a nawet i Europy.
Badania „Inwentaryzacja dziedzictwa kulturowego” na terenie polskiej części Puszczy Białowieskiej w ramach projektu „Ocena i monitoring zmian stanu różnorodności biologicznej w Puszczy Białowieskiej na podstawie wybranych elementów przyrodniczych i kulturowych – kontynuacja” były kolejną inicjatywą zrealizowaną pod przewodnictwem Instytutu Badawczego Leśnictwa na zlecenie i ze środków Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych. Pierwsze działania związane z Puszczą Białowieską to „Inwentaryzacja dziedzictwa kulturowego” na terenie polskiej części Puszczy Białowieskiej w ramach projektu „Ocena i monitoring zmian stanu różnorodności biologicznej w Puszczy Białowieskiej na podstawie wybranych elementów przyrodniczych i kulturowych” – konsorcjant i główny wykonawca zadania Instytut Archeologii i Etnologii PAN w 2016 r. Kontynuacja zadania była realizowana w głównej mierze przez Fundację Hereditas w latach 2017-2019.
Wszystkim uczestnikom serdecznie dziękujemy za udział w konferencji i panelu. Szczególne podziękowania kierujemy do patronów honorowych i medialnych wydarzenia.
Zdjęcia: Ewa Kuciewicz, Jakub Stępnik, Anita Olszewska, Artur Obidziński, Rafał Zapłata