W listopadzie szczególną pamięcią i opieką otaczamy groby naszych najbliższych. Jest to również miesiąc poświęcony wspomnieniom o tych zmarłych, których kręte ścieżki historii zawiodły poza granice naszego kraju, i tych, których groby pozostały na cmentarzach dawnych ziem wschodnich Rzeczypospolitej. Nagrobkami tych właśnie osób opiekuje się Instytut POLONIKA, który kontynuuje renowację obiektów polskiego dziedzictwa kulturowego znajdujących się poza granicami kraju – w tym również na cmentarzach Łyczakowskim we Lwowie, Bazyliańskim w Krzemieńcu, Les Champeaux w podparyskim Montmorency czy Hietaniemi w Helsinkach.
Nie sposób wymienić wszystkich zachowanych cmentarzy i grobów polskich, które obecnie znajdują się poza granicami kraju. Są ich tysiące – od wielkich nekropolii po maleńkie wiejskie cmentarzyki i pojedyncze groby. Większość z nich wymaga ochrony, prac konserwatorskich, remontowych, porządkowych i zabezpieczających, a także inwentaryzacji. Od początku swej działalności Instytut POLONIKA otoczył opieką nagrobki osób ważnych dla polskiej historii i kultury, znajdujące się na zagranicznych cmentarzach (nierzadko nazywanych polskimi nekropoliami). Prowadzone tam prace dokumentacyjne, porządkowe i konserwatorskie nie tylko przyczyniają się do pielęgnowania pamięci o osobach, które z różnych przyczyn dziś spoczywają poza ojczyzną, lecz także są jednym ze sposobów zachowania śladów polskiej kultury za granicą.
„Powadzone przez nas prace konserwatorskie mają zróżnicowany charakter w zależności od stanu, w jakim znajduje się odnawiany przez nas pomnik” – mówi Piotr Ługowski, szef Programu Ochrona w Instytucie POLONIKA. – „Z reguły obejmują uporządkowanie pola grobowego i bezpośredniego otoczenia nagrobka, pełną konserwację techniczną materiału, z którego został wybudowany, a w razie potrzeby uzupełnienie ubytków oraz zabezpieczenie przed szkodliwym działaniem warunków atmosferycznych. Zwykle tablice epitafijne wymagają uczytelnienia i wyeksponowania, zaś zwieńczające nagrobki rzeźby – prac konserwatorskich przywracających im pierwotny wygląd”.
Tablica upamiętniająca miejsce spoczynku Gustawa Manteuffla na jego grobie na cmentarzu w Drycanach (Łotwa)
Po niemal dwóch latach swojego funkcjonowania Instytut POLONIKA przeprowadził szereg prac na cmentarzach w wielu krajach świata, m.in. na terenach dawnych ziem wschodnich Rzeczypospolitej ‒ na Ukrainie, Litwie, Łotwie, a także we Francji, Gruzji, Finlandii i Stanach Zjednoczonych. Ponadto Instytut kontynuuje rozpoczętą w połowie lat 90. XX w. pod nadzorem Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego rejestrację i dokumentację cmentarzy i zabytków sepulkralnych poza granicami kraju. W latach 2017-2018 zostały podjęte prace inwentaryzacyjne m.in. na cmentarzach cywilnych na terenie Ukrainy i Stanów Zjednoczonych.
Nagrobek rodziny Kiślewiczów w Jaworowie (Ukraina), stan po konserwacji (fot. Bartosz Iwaszkiewicz)
Wśród publikacji Instytutu POLONIKA, które ukażą się pod koniec 2019 r., warto wspomnieć książkę dr. Pawła Migasiewicza Nagrobek serca króla Jana Kazimierza w kościele Saint-Germain-des-Prés w Paryżu oraz pracę pod redakcją dr hab. Anny Sylwii Czyż i dr. Bartłomieja Gutowskiego Cmentarz Na Rossie. Historia, sztuka, przyroda, będącą pokłosiem polsko-litewskiego projektu inwentaryzacji tej wileńskiej nekropolii.
Równie ważnym zadaniem, oprócz inwentaryzacji i prac konserwatorskich, są prace porządkowe i zabezpieczające na cmentarzach poza krajem oraz uwrażliwianie polskiego społeczeństwa, a zwłaszcza młodego pokolenia, na kwestie ochrony dziedzictwa kulturowego, rozumianego również jako wspólne dziedzictwo państw sukcesorów dawnej Rzeczpospolitej. Wśród projektów dofinansowywanych w ramach uruchomionego w tym roku po raz pierwszy Programu Instytutu POLONIKA „Polskie dziedzictwo kulturowe za granicą – wolontariat 2019”znalazły się działania mające na celu ratowanie polskich grobów i nekropolii poza krajem. Prace te, wykonywane przez przeszkolonych wolontariuszy, odbywają się pod nadzorem polskich konserwatorów zabytków oraz innych specjalistów w zakresie opieki nad zabytkowymi cmentarzami:
– Prace porządkowe i inwentaryzacyjne na cmentarzach w obwodach wołyńskim i tarnopolskim na Ukrainie: Kostiuchnówka, Kowel, Kołki, Przebraże, Prilesna, Maniewicze, Buczacz, Późniki, Barysz, Koropiec, Nowosiółka Koropiecka, Monasterzyska (Związek Harcerstwa Polskiego – Chorągiew Łódzka);
– Prace porządkowe, drobne prace naprawcze oraz podstawowe prace konserwatorskie przy wybranych polskich grobach na cmentarzu Janowskim we Lwowie, Ukraina (Fundacja Dziedzictwo Kresowe im. Orląt Lwowskich);
– Poprawa stanu zachowania i renowacja nagrobków na cmentarzu polsko‑ukraińskim w Pomorzanach (obw. lwowski), Ukraina (Stowarzyszenie Magurycz);
– Prace porządkowe na cmentarzach Bazyliańskim i Polskim w Krzemieńcu (obw. tarnopolski), Ukraina (Towarzystwo Tradycji Akademickiej);
– Prace porządkowe na cmentarzu w Niemirowie (obw. lwowski), Ukraina (Gminny Ośrodek Kultury w Lubaczowie);
– Porządkowanie polskich cywilnych cmentarzy i upamiętnień w rejonie sokalskim i żółkiewskim (obw. lwowski, Ukraina): Bełz, Ostrów, Rawa Ruska, Wielkie Mosty, Czerwonograd, Magierów; (Stowarzyszenie na rzecz Rozwoju Gminy Ulhówek „Robim Co Możem”);
– Prace porządkowe na cmentarzach w Krzywym Jeziorze (obw. mikołajowski) i Krakowcu (obw. Lwowski), Ukraina (Towarzystwo Rozwoju Piwnicznej);
– Porządkowanie polskich cmentarzy na Wołyniu: Lubieszów, Krzemieniec (Stowarzyszenie Wołyński Rajd Motocyklowy);
– Porządkowanie cmentarza w Bołszowcach (obw. iwanofrankiwski), Ukraina (Fundacja „Brat Słońce”);
– Pełna dokumentacja cmentarzy i kwater Ormian Polskich w Kutach, Śniatynie (obw. iwanofrankiwskji) i Baniłowie (obw. czerniowiecki) Ukraina (Armenian Foundation – Fundacja Ormiańska);
– Poprawa stanu zachowania i dokumentacja polskiego cmentarza w Ostrogu (obw rówieński) na Ukrainie (Polsko-Ukraińska Dundacja Współpracy Akademickiej „Obserwatorium”);
– Prace inwentaryzacyjno-porządkowe na polskich cmentarzach w Mołdawii i Nadniestrzańskiej Republice Mołdawskiej: Styrcza, Soroki, Swoboda Raszków, Jahorlik, Brosteni (Fundacja „Pomoc Polakom na Wschodzie”);
– Inwentaryzacja i dokumentacja grobów Polaków i osób polskiego pochodzenia w Armenii: Erywań, Gyumri, Vanadzor, Armavir, Kapan, Eczmiadzyn, Hrazdan, Artaszat, Abovian (Fundacja Ari Ari);
– Cykl szkoleń związanych z pracami na rzecz cmentarzy poza granicami kraju, skierowanych do przyszłych młodzieżowych wolontariusze wywodzący się z bytomskich szkół średnich (Towarzystwo Miłośników Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich w Bytomiu).
Nagrobek Edwarda Rodziewicza na cmentarzu w Kutaisi (Gruzja) w trakcie konserwacji
Ochrona polskiego dziedzictwa kulturowego znajdującego się poza współczesnymi granicami polski jest jednym z podstawowych działań Instytutu POLONIKA realizowanych w ramach Programu Strategicznego „Ochrona polskiego dziedzictwa kulturowego za granicą”. Prócz prac remontowych i konserwatorskich Instytut prowadzi również prace badawcze oraz projekty popularyzujące polskie dziedzictwo kulturowe. Więcej informacji na temat bieżącej działalności Instytutu można znaleźć na stronie internetowej www.polonika.pl.
Źródło: Marta Szafranek / Instytut POLONIKA
2019-11-01
